Η στρέβλωση του χρόνου

Tου Hλια Mαγκλινη

Προχθές το βράδυ, στο Gazarte, η σειρά εκδηλώσεων «Ενας λόγος παραπάνω» φιλοξενούσε τον συγγραφέα Στέλιο Ράμφο. Αφορμή για την πρόσκληση προς τον κορυφαίο στοχαστή ήταν να ξεδιπλώσει τις σκέψεις του πάνω στον συντεταγμένο τρόπο αντίδρασης του ιαπωνικού λαού απέναντι στην καταστροφή που πλήττει την πατρίδα του και να μιλήσει, συγκριτικά ή κατ’ αντιδιαστολή, για μια άλλη χώρα που βρίσκεται σε κρίση: την Ελλάδα.

«Δεν γνωρίζω σε βάθος τη φιλοσοφία του Ζεν, η οποία σχετίζεται με τη γενικότερη στάση των Ιαπώνων», είπε αρχικά ο Σ. Ράμφος. «Είναι πάντως μια τέχνη αφυπνίσεως: πώς ο άνθρωπος ελευθερώνεται από τον ίδιο του τον εαυτό. Οτι ο μόνος τρόπος για να τα βγάλει κανείς πέρα με τον νου του είναι να μην τον αφήνει να σκορπίζεται, ούτε όμως να αγκιστρώνεται πάνω στον εαυτό του». Μέσα από μια υπέρμετρη σκληρότητα, οι Ιάπωνες κατόρθωσαν παραδοσιακά να αποκτήσουν μια σχέση με αυτό που ο Σ. Ράμφος όρισε ως «χώρο», μια θεμελιώδη έννοια ιστορικότητας, να είναι κανείς μέσα στην Ιστορία, υποδεχόμενος τον Αλλο σε ένα πεδίο συνύπαρξης και όχι χαμένος μέσα στον χρόνο, που εδώ λογίζεται ως ένα αέναο, σχεδόν αυτιστικό παρελθόν. «Οι μεγάλες εκτινάξεις των λαών της Ανατολής προς τα απόλυτα», είπε ο Σ. Ράμφος, «δεν βρίσκουν συνήθως τον τρόπο να συνυπάρξουν με την ιστορική ζωή. Αν δεν δέχεσαι τον χώρο δεν μπορείς να δεχθείς την Ιστορία, οπότε δεν μπορεί να χωρέσει και ο Αλλος».

Τηρουμένων των αναλογιών, η δική μας κοινωνία δεν έχει δείξει κανέναν συντεταγμένο τρόπο αντίδρασης απέναντι στη δική της κρίση. «Είμαστε μια κουλτούρα που κυνηγάει εκτός χώρου απόλυτα πράγματα. Δίνουμε έμφαση στην ενέργεια του αισθήματος τη στιγμή που η σύγχρονη κοινωνία προϋποθετει τον συντεταγμένο χώρο. Ο χώρος έχει την ανάγκη της λογικής διαχειρίσεως κι εμείς ως κουλτούρα υπονομεύουμε συνεχώς τον χώρο. Η απουσία του χώρου από τη ζωή μας μάς υποχρεώνει σε μιαν απορρόφηση από τη στιγμή. Η στιγμή είναι που τροφοδοτεί το συναίσθημα. Το βλέπουμε και στην Ιστορία μας των 190 ετών, η οποία τι είναι; Είναι η Ιστορία μιας υπονομεύσεως του χώρου από το συναίσθημα. Μιας ανάγκης δηλαδή, ξεκινώντας από το πιο απλό πράγμα, του να διορίσεις τον συγγενή σου στον χώρο που λέγεται κράτος, αδιαφορώντας για τη λειτουργία που μπορεί ο χώρος αυτός να έχει. Δείτε επίσης την παιδεία μας: δομήθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να δείχνει ότι ως Ελληνες είμαστε μοναδικοί στον κόσμο, δίνοντας έμφαση στο παρελθόν μας. Αυτό μας έκανε μονομανείς στον χρόνο, με αποτέλεσμα να είμαστε ένας λαός ασυμφιλίωτος, να ζούμε μέσα σε άπειρους διχασμούς. Διότι η μοναδική λογική του συναισθήματος είναι η αντιπαράθεση.

» Μέσα στον χώρο όμως διαμορφώνονται διάρκειες, δηλαδή δομές ευθύνης. Οταν αυτό παύει να κυριαρχεί και ο καθένας απλώς επιβάλλει το δικό του αίσθημα, τότε το κράτος γελοιοποιείται και δεν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο από το να εξασφαλίζει δανεικά για να συντηρεί τους ανθρώπους που με τη σειρά τους θέλουν να επιβιώνουν. Ενα σύστημα που λειτουργεί για το κοινό αγαθό, το νεοτερικό κράτος, υποχρεώθηκε να λειτουργεί για ιδιοτελείς σκοπούς, συγγένειες αίματος κ.λπ.

» Αυτή η στρέβλωση πάει μέχρι τον Μεσαίωνα: π. χ., η θρησκευτική εικόνα δεν έχει χώρο, δεν έχει διάσταση, έχει μόνον την αγιότητα του προσώπου, έχει μόνον χρόνο. Είναι μόνον η σχέση του προσώπου με το θείο και όχι με το πεδίο γύρω του. Η συνύπαρξη χρόνου και χώρου, η απόδοση εσωτερικών, βαθύτερων διαστάσεων στον χώρο είναι επίτευγμα της Δύσεως και από τη στιγμή που συνδέεις χώρο και χρόνο δεν σε σταματάει τίποτα».

Υπάρχει έξοδος; Για τον Σ. Ράμφο τίθεται πλέον ζήτημα να αρθούμε στο ύψος των περιστάσεων. «Οι σαμουράι λένε: ο καλός πολεμιστής πρώτα νικάει και μετά πολεμάει. Πρώτα δηλαδή ελευθερώνεται από τις καταστάσεις και μετά παλεύει μαζί τους. Εμείς σήμερα βυθιζόμαστε στις καταστάσεις, τόσο η πολιτική ηγεσία όσο και η κοινωνία». Οι σημερινές ταχύτητες, η αγωνία και η εμπλοκή με πιο πρακτικά, στενά οικονομικά ζητήματα μάς εμποδίζουν πάντως να δούμε το «ελληνικό πρόβλημα» σε ένα βαθύτερο -και σαφώς απαιτητικό, δύσκολο- πλαίσιο, όπως το έκανε προχθές ο Στέλιος Ράμφος.

kathimerini.gr