Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας Α.Π.Θ. ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΚΕΧΡΟΛΟΓΟΥ Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι από τις επιθυμίες άλλες είναι φυσικές και άλλες μάταιες. Από τις φυσικές πάλι, άλλες είναι αναγκαίες και άλλες απλώς φυσικές. Τέλος, ορισμένες από τις αναγκαίες επιθυμίες μας είναι δεμένες με την ευδαιμονία μας, άλλες με την ευεξία του σώματος και άλλες με την ίδια μας την επιβίωση. Αν τα μελετήσουμε όλα αυτά χωρίς ψευδαισθήσεις θα μπορούμε ν' αναγάγουμε κάθε επιλογή μας ή αποφυγή μας στην υγεία του σώματος και στη γαλήνη της ψυχής, μιάς και αυτά είναι ότι έχει να σου προσφέρει μια ευτυχισμένη ζωή.
Το άνωθεν εισηγήθηκε στην σύναξη των εν Θεσσαλονίκη επικούρειων στοχαστών κι εγώ το ψάρεψα από φίλο επικούρειο στο φατσοβιβλίο.
Έχω να πω δυο πράγματα διαφωνώντας επί τούτου.
Από τις επιθυμίες λέει η κυρία, καταρχήν άλλες είναι φυσικές και άλλες μάταιες. Τι όμως μπορούμε να ορίσουμε ως «φυσική επιθυμία»; Ο,τιδήποτε προσπαθήσουμε να εντάξουμε σε μια τέτοια κατηγορία πολύ γρήγορα θα μας οδηγήσει στην κατάρριψη αυτού του όρου διότι αυτό που εδώ ονομάζεται σαν «φυσική επιθυμία» αν το δούμε πραγματιστικά εύκολα θα διαπιστώσουμε πως δεν πρόκειται περί επιθυμίας αλλά περί ανάγκης. Ο,τιδήποτε είναι φυσικό δεν είναι επιθυμία αλλά ανάγκη και συνεπώς για φυσική ανάγκη πρέπει να μιλάμε και όχι για φυσική επιθυμία. Άλλο πράγμα όμως τα ένα κι άλλο εντελώς άλλο πράγμα το άλλο. Άλλο πράγμα η ανάγκη και άλλο επιθυμία. Χωρίς τα επιθυμητά μπορεί να ζήσει καλά ένας άνθρωπος αλλά χωρίς τα αναγκαία, όχι. Οι επιθυμίες τα επιθυμητά αφορούν αποκλειστικά τα ζητούμενα εκ των ανθρώπων και αναγκαίες επιθυμίες ούτε υπήρχαν ποτέ ούτε φυσικά πρόκειται να υπάρξουν εκτός αν οι άνθρωποι στρεβλώσουν την έννοια και επιβάλουν τις επιθυμίες σαν ανάγκες. Όμως το ότι τις επιβάλουν δεν σημαίνει πως αυτές εκ φύσεως είναι αναγκαίες. Ο έρωτας η τροφή η στέγη η θαλπωρή κι ένα σωρό άλλα φυσικά πράγματα δεν μπορούν να θεωρηθούν επιθυμίες αλλά ως αυτό που είναι δηλαδή φυσικές ανάγκες. Επιθυμούμε μια γυναίκα λόγω της φυσικής μας ανάγκης για έρωτα. Επιθυμούμε ένα φαγητό λόγω της φυσικής μας ανάγκης για τροφή κι επιθυμούμε ένα σπίτι λόγω της φυσικής μας ανάγκης για στέγαση.
Συνεχίζει η δασκάλα και στην επόμενη πρόταση εισηγείται πως «Από τις φυσικές πάλι, άλλες είναι αναγκαίες και άλλες απλώς φυσικές» παραδεχόμενη εμμέσως πλην σαφώς πως ουσιαστικά πρόκειται για ανάγκες και όχι για επιθυμίες και θεωρεί κάποιες επιθυμίες σαν «απλώς φυσικές». Τι πάει να πει όμως «απλώς φυσικές»; Αφού είναι φυσικές τότε δεν είναι επιθυμίες αλλά ανάγκες και συνεπώς αυτό το «απλώς φυσικές» τι πάει να πεί; Τι μπορεί να είναι αυτό που δεν είναι αναγκαίο αλλά είναι “απλώς φυσικό”; Δεν είναι ας πούμε αναγκαίο να διασκεδάζεις αλλά είναι απλώς φυσικό; Θα ήταν περίεργο να δεχτούμε κάτι τέτοιο και αν ίσχυε τότε καταρρίπτεται όλη η φιλοσοφία του Επίκουρου. Ο,τιδήποτε φυσικό, είτε απλό είτε πολύπλοκο είναι αναγκαίο αλλιώς δεν είναι φυσικό αλλά επιθυμητό και η επιθυμία δεν είναι ανάγκη. Λυπάμαι που θα το πω αλλά μάλλον δεν είχε τι να βάλει η κυρία σε αυτό το σημείο οπότε πέταξε ένα «απλώς φυσικές» και καθάρισε ή έτσι νομίζει.
Αναγκαίες επιθυμίες δεν υπάρχουν και πολύ θα ήθελα ένα παράδειγμα που να αντικρούει αυτή μου την πρόταση. Ας μου υποδειχθεί μια «αναγκαία επιθυμία» αν κάνω λάθος. Διότι ή επιθυμία θα είναι ή ανάγκη. Και τα δυο μαζί δεν γίνεται. Δεν ταυτίζονται αυτοί οι όροι όσο και αν ο καταναλωτισμός θέλει να μας πείσει πως οι επιθυμίες μας είναι ανάγκες. Διότι κρίνω πως εν τέλει η κυρία αυτό θέλει να κάνει. Να ορίσει ψευδώς τις επιθυμίες σαν ανάγκες και τις ανάγκες σαν υποκατηγορία των επιθυμιών. Με αυτό όμως τον τρόπο προάγει τις επιθυμίες και υποβιβάζει τις ανάγκες καθιστώντας μας έρμαια των επιθυμιών μας πράγμα το οποίο αποστρέφομαι μετά βδελυγμίας ως παρά φύση. Διότι το να έχω σπίτι είναι ανάγκη και όχι επιθυμία. Επιθυμία είναι να έχω παλάτι αλλά αυτό δεν είναι ανάγκη και βεβαίως δεν είναι φυσικό αλλά μάλλον παρά φύση. Αναγκαίες λοιπόν επιθυμίες δεν υπάρχουν και αυτό που είναι δεμένο με την ευδαιμονία είναι η κάλυψη των αναγκών και όχι των επιθυμιών. Η κάλυψη των επιθυμιών δεν φέρνει απαραίτητα την ευδαιμονία ούτε καθιστά τον άνθρωπο ευτυχισμένο. Δεν με κάνει ευτυχισμένο ένα παλάτι όσο και αν το επιθυμώ ούτε είμαι ευδαίμων αν επιθυμώ κι έχω όλα τα λεφτά του κόσμου. Η ευτυχία και η ευδαιμονία υπάρχουν στην κάλυψη των φυσικών αναγκών. Όλα τα υπόλοιπα μπορεί να είναι πλεονεξία, φιλοχρηματία, εγωισμός, εξουσιομανία, φιλαρέσκεια φιλοδοξία κι ένα σωρό άλλα πράγματα, αλλά δεν είναι ανάγκες και οπωσδήποτε δεν επιφέρουν απαραίτητα ούτε την ευτυχία ούτε την ευδαιμονία ούτε την γαλήνη της ψυχής ούτε την επιβίωση ούτε την ευεξία. Πολλές φορές μάλιστα επιφέρουν τα εντελώς αντίθετα αυτών, πράγμα που δεν συμβαίνει στην κάλυψη των φυσικών αναγκών οι οποίες επιφέρουν απαρέγκλιτα και την ευδαιμονία και την ευτυχία και την γαλήνη και την ευεξία αλλά πρωτίστως και κυρίως εξασφαλίζουν την επιβίωση.
Στεναχωριέμαι λοιπόν και θυμώνω κιόλας πολλές φορές, όταν βλέπω πως συνειδητά και από ανθρώπους που δεν είναι αναμενόμενο, υπάρχει αυτή η δόλια προσπάθεια ταύτισης όρων και καταστάσεων όπως εν προκειμένω αυτών της ανάγκης και της επιθυμίας. Γνωρίζω πολύ καλά και βιώνω καθημερινά την καταναλωτική μανία και την πλύση εγκεφάλου που μας επιβάλλεται ώστε να ταυτίσουμε την επιθυμία με την ανάγκη. Γνωρίζω πολύ καλά πως τούτο είναι ζητούμενο του καπιταλιστικού συστήματος και της επιθυμίας (όχι ανάγκης) αύξησης της καταναλωτικής μας συμπεριφοράς όμως αν τελικά τούτο καταφέρουν να μας το περάσουν ως ανάγκη και όχι ως πραγματικά αυτό που είναι, τότε λυπάμαι αλλά θα συνεχίσουμε να ζούμε μέσα σ’ ένα παραμύθι με κακό τέλος. Μου είναι δε αποκρουστικό να βλέπω ως ζητούμενο την αποφυγή των παραισθήσεων μέσω άλλων παραισθήσεων. Στεναχωριέμαι όταν βλέπω μια καθηγήτρια φιλοσοφίας συνειδητά να ταυτίζει την ανάγκη με την επιθυμία και να εισηγείται κάτι τέτοιο. Στεναχωριέμαι ακόμα περισσότερο όταν βλέπω την ανάγκη ως υποκατηγορία της επιθυμίας και στο τέλος τέλος είναι κρίμα διότι και ο ίδιος ο Επίκουρος είχε ξεχωρίσει αυτές τις δύο έννοιες της ανάγκης και της επιθυμίας λέγοντας το περίφημο «ουδεν ικανόν ωι ολίγον το ικανόν».
Κι εγώ δεν κατάλαβα τι ακριβώς εννοούσε. Μήπως ορισμένες φυσικές ανάγκες που δεν ικανοποιούνται όποτε τις επιθυμήσουμε και μέχρι την ικανοποίησή τους είναι και επιθυμίες (πχ σεξ κτλ).
ΑπάντησηΔιαγραφήΣήμερα οι κοινωνιολογική σκέψη χωρίζει τις ανάγκες σε βιολογικές/φυσικές και σε κοινωνικές. Ανάγκες που δένονται εκ των πραγμάτων με την κατανάλωση (πχ ένα PC στην εφηβεία αποτελεί κοινωνική ανάγκη ή η απόκτηση ενός αυτοκινήτου -όχι για κοινωνική επίδειξη- σε κάποιο νοικοκυριό). Χωρίς τις τελευταίες ζει το άτομο, αλλά απομονώνεται κοινωνικά (ανάλογα την ανάγκη) και το ίδιο κουράζεται πολλαπλάσια από το μέσο όρο και η μη ικανοποίησή τους γεννά ψυχικά σύνδρομα (κατωτερότητας, άγχους και διαχείρισής του, μελαγχολίας κτλ).
Σε βιβλίο που έχω παρουσιάζει το διαχωρισμό των επιθυμιών κατά τον Επίκουρο ως εξης:
ΑπάντησηΔιαγραφήΕΠΙΘΥΜΙΕΣ
1. Μάταιες (κεναί)
2. Φυσικές
Α.Μη αναγκαίες
Β. Αναγκαίες
α. Για την επιβίωση (προς αυτό το ζην)
β. Για τη σωματική ευεξία (προς σώματος αοχλησίαν)
γ. Για την ευδαιμονία
Η διαφωνία σου είναι μάλλον με τον Επίκουρο και όχι με την καθηγήτρια και μάλλον σε επίπεδο ορολογίας. Απλά ο Επίκουρος όρισε αυτό που λέμε "ανάγκη" ως "αναγκαία επιθυμία".
Το ζήτημα είναι ότι ο Επίκουρος είχε τους λόγους του που το έκανε (κυρίως επανόρισε όρους που θεωρούσε ότι οι προκάτοχοί του είχαν καταχρασθεί μέχρι αηδίας, όπως την "ηδονή"). Το ερώτημα είναι για ποιο λόγο ο σύγχρονος Επικουρισμός να προσκολληθεί σε αυτή την διάταξη και να μην την εξελίξει περαιτέρω ή να την προσαρμόσει στα σύγχρονα δεδομένα.
Φοβάμαι πως ο Επικουρισμός έχει μπει στο αυλάκι του "βρίσκω λύση σε σύγχρονα προβλήματα με την αρχαία σοφία" ή στο αυλάκι της αρχαιολατρείας... κάτι που κόβω το κεφάλι μου πως και ο ίδιος ο Επίκουρος θα θεωρούσε εμετικό.
Δείμε πραγματικά ούτε εγώ κατάλαβα το θέμα της εισήγησης γι αυτό και η ανάρτηση. Βεβαίως η σύγχρονη σκέψη έχει εξελιχθεί και περίμενα πως η καθηγήτρια θα ένωνε τα τότε με τα σήμερα σε μια λογική σειρά (η οποία υπάρχει) ώστε να καταλήξει στον εξελιγμένο λογισμό του σήμερα πράγμα που δεν υπάρχει όπως βλέπεις στην εισήγηση.
ΑπάντησηΔιαγραφή@Evan, υποθέτω πως ήδη κατάλαβες ότι συμφωνώ μαζί σου. Βεβαίως είχε λόγους που το έκανε ο Επίκουρος τότε. Το να τους αναλύσουμε είναι μεγάλη συζήτηση αλλά και πάλι θα αναλύσουμε το τότε. Η εισήγηση όμως έγινε προ ημερών κι εγώ αναρωτιέμαι ακριβώς αν είναι δυνατόν αντί να ακολουθάμε τον κορμό από τις ρίζες προς το δέντρο να μπλέκουμε με τα ξερά σκέρβελα. Ελπίζω να μην ισχύει πάντως αυτό που λες περί αρχαιολατρίας. Θα είναι κουτό. Αντίθετα με το να μελετηθεί η συνέχεια της εξέλιξης που έχει πάντα ενδιαφέρον.