Κογξ Ομ Παξ

Το σημερινό άρθρο βασίζεται σε ένα κεφάλαιο από το προηγούμενο βιβλίο μου, το “Γλώσσα μετ’ εμποδίων”. Εδώ το χτένισα λιγάκι και πρόσθεσα ένα ακόμα απόσπασμα βιβλίου που το βρήκα στο Διαδίκτυο. Ήθελα καιρό να το ανεβάσω, γιατί το αντίστοιχο άρθρο που έχω στον ιστότοπό μου ήταν πιο παλιό.

Όσοι ασχολούνται με τα ετυμολογικά, ξέρουν ότι το λάθος μπορεί θαυμάσια να γεννήσει νέες λέξεις –και εννοώ εδώ την παραδρομή του γραφιά ή την παρανάγνωση του κουρασμένου ή επιπόλαιου μελετητή. Τρανταχτό παράδειγμα η acne των αγγλοσαξόνων, που οφείλεται σε λάθος ανάγνωση του ελληνικού πρωτοτύπου ‘ακμή’ στο χειρόγραφο του Αέτιου, ή ακόμα ο ‘βασανίτης λίθος’ που έγινε basanites από τον Πλίνιο αλλά basaltes από τους γραφιάδες που αντέγραφαν το έργο, κι έτσι έγινε γνωστός διεθνώς (απ’ όπου και ‘βασάλτης’). Με τη σειρά μου, αν και δεν διεκδικώ τις δάφνες ότι το ανακάλυψα, ισχυρίζομαι ότι η υποτιθέμενη αρχαία φράση «Κογξ Ομ Παξ» οφείλεται κι αυτή σε λάθος ανάγνωση λήμματος από το λεξικό του Ησυχίου. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Αν βέβαια δεν έχετε εντρυφήσει σε αρχαιογνωστικά έως αρχαιολατρικά συγγράμματα κι αν δεν ασχολείστε με αποκρυφισμό ή μαγεία, πολύ πιθανό είναι να αγνοείτε την ύπαρξη της μυστηριακής φράσης «Κογξ Ομ Παξ» ή «Κονξ Ομ Παξ» την οποία (υποτίθεται ότι) εκφωνούσε ο ιεροφάντης στα Ελευσίνια Μυστήρια της αρχαιότητας. Κι εγώ την αγνοούσα· όταν την πρωτάκουσα πριν από καμιά δεκαριά χρόνια σε κάποια ιντερνετική συζήτηση, θεώρησα πως πρόκειται για εφεύρημα του ευφάνταστου συζητητή μου, αλλά ερευνώντας κάπως το ζήτημα είδα πως η φράση είναι πολύ γνωστή, και μάλιστα –κυρίως– εκτός Ελλάδος.

Για παράδειγμα, Konx Om Pax είναι ο τίτλος βιβλίου που έγραψε το 1907 ο  Aleister Crowley και που θεωρείται το «πιστεύω» ορισμένων μυστικιστικών ταγμάτων, ενώ επίσης Konx Om Pax ονόμασε ένα ορχηστρικό έργο του το 1969 ο σημαντικός συνθέτης Giacinto Scelsi.

Έμαθα ακόμα ότι, για τη σημασία της φράσης, δύο είναι οι επικρατέστερες εκδοχές, ότι δηλαδή σημαίνει «φύγε, ξένε, ύπαγε!» ή «άκου, βλέπε, σώπα». Όσο για την προέλευση της φράσης, ο και αρχαιογνώστης Γ. Γεωργαλάς (ναι, ο θεωρητικός της χούντας), γράφει:

Στα Ελευσίνια Μυστήρια έδιωχναν τους ξένους με την μυστηριακή φράση «Κονξ Ομ Πανξ». Οι Μάγια έλεγαν «Κόνεξ Όμον Πάνεξ». Οι Βραχμάνες στις Ινδίες έλεγαν «Κάνσκα Ομ Πάκσχα». Τις λέξεις αυτές επεχείρησαν ανεπιτυχώς να ερμηνεύσουν ως φοινικικές, εβραϊκές, αιγυπτιακές, σανσκριτικές. Στην πραγματικότητα είναι καθαρώς ελληνικές. (Γ.Κ. Γεωργαλάς, «Προϊστορική εξάπλωσις των Αιγαίων», εκδ. ΤΟΤΕ, 1996).

Να παρατηρήσω παρεμπιπτόντως ότι ενώ η «σωστή» εκδοχή της απόκρυφης φράσης είναι Κονξ Ομ Παξ, στην ελληνική βιβλιογραφία πολύ συχνή, ίσως επικρατέστερη, είναι η μορφή «Κονξ Ομ Πανξ», με ένα περίσσιο νι, όπως στον Γεωργαλά παραπάνω. Κάποιο σπασμένο τηλέφωνο πρέπει να έχει δουλέψει. Η αβλεψία του Γεωργαλά γίνεται ακόμα πιο εντυπωσιακή, αν δούμε ότι στη συνέχεια του άρθρου του συμβουλεύεται τον Ησύχιο και δίνει τη σωστή μορφή της λέξης, παξ, επισημαίνοντας και τα εξής, που είναι ολόσωστα: Ο σχολιαστής του Ησυχίου, Funger, παρατηρεί: «Η λέξις παξ, που σημαίνει σιωπή, είναι σαφώς ελληνική… όταν επέβαλλον σιωπή ή ήθελαν να υπογραμμίσουν τα λεχθέντα, έλεγαν παξ». Και ο Scaliger, αναφέρει ότι οι Έλληνες τελείωναν μια συνομιλία με τη λέξη παξ, την οποία χρησιμοποιούσαν επίσης οι παρόντες που δεν ήθελαν να λάβουν το λόγο.

Αλλά η φράση δεν είναι εφεύρεση του Γεωργαλά· και προπολεμικά ήταν γνωστή στην Ελλάδα· για παράδειγμα, ο Άγγελος Σικελιανός γνώριζε και τη φράση και τις θεωρίες για ινδική προέλευσή της και υποστήριζε ότι «θα ήταν τολμηρό να αναγάγουμε τα πάντα, λόγω τριών λέξεων, στην Ινδία», πιθανολογώντας ότι οι λέξεις αυτές ίσως εισήχθησαν στην Ελευσίνα σε ύστερη εποχή από Αλεξανδρινούς που θαύμαζαν την Ανατολή.

Για τη φράση ‘Κογξ Ομ Παξ’ (ή Πανξ στην ελληνική παραλλαγή) υπάρχουν λοιπόν άφθονες αναφορές στην παραεπιστημονική-αποκρυφιστική βιβλιογραφία και πάμπολλες προσπάθειες να δοθεί μια ετυμολογία, άλλοτε ελληνική και άλλοτε ανατολίτικη. Παρ’ όλ’ αυτά, κάτι δεν μου πήγαινε καλά: βλέπετε, κανείς από όσους ανέλυαν την ετυμολογία ή τη σημασία της φράσης δεν έδινε παραπομπή σε κείμενο αρχαίου συγγραφέα.   Σε τεύχος του Δαυλού, ο Αντ. Βασιλάκης περιγράφει καταλεπτώς την ιεροτελεστία στα Ελευσίνια Μυστήρια, μαζί με την εκφώνηση της φράσης ‘Κογξ Ομ Παξ’ από τον ιεροφάντη, και αναφέρει εκεί ως πηγή του τον Πορφύριο, ωστόσο χωρίς να προσδιορίζει στίχο έργου. Εγώ ανάτρεξα στα άπαντα του Πορφυρίου (στον Thesaurus Linguae Graecae), και η φράση αυτή δεν υπάρχει. Επικοινώνησα με τον συγγραφέα του άρθρου, ο οποίος παραδέχτηκε ότι δεν έχει κάνει αυτοψία στον Πορφύριο, απλώς μετέφερε απόσπασμα από το Οι μεγάλοι μύσται του Εντουάρ Συρέ, ένα αποκρυφιστικό μπεστ-σέλερ του 19ου αιώνα, όχι ιδιαίτερα έγκυρο θα έλεγα. Ο φίλος Φ. Μπουρλάς, στον οποίο οφείλω και πολλά από τα στοιχεία που προανάφερα, έψαξε το βιβλίο του Συρέ και δεν βρήκε (φυσικά!) καμιά παραπομπή σε συγκεκριμένο στίχο αρχαίου έργου.

Στον Συρέ υποψιάζομαι ότι στηρίζεται και η ακόλουθη γλαφυρή περιγραφή, από το βιβλίο «Αρχαία Ελληνικά Μυστήρια» του Κωνσταντίνου Κουρτίδη – Εκδόσεις Ιδεοθέατρον, όπου στην σελίδα 145 υπάρχει ένα μακροσκελές δήθεν απόσπασμα του Πορφυρίου!

«Και τώρα ας αφήσωμεν να ομιλήση ο Πορφύριος. Ιδού πως διηγείται την υπερτάτην μύησιν της Ελευσίνος :
‘Στεφανωμένοι με μύρτα εισερχόμεθα μαζί με τους άλλους μύστας εις τον προθάλαμον του ναού – τυφλοί ακόμη – αλλ’ο ιεροφάντης, όστις είναι εις το εσωτερικόν, έρχεται μετ’ολίγον να μας ανοίξη τους οφθαλμούς…….(και μετά από 18(!) γραμμές καταλήγει). Αλλ’η τελευταία λέξις έχει προφερθεί : Κονξ Ομ Παξ.
Το τυπικόν των θρησκευτικών τελετών ετελείωσε και ημείς είμεθα παντοτινοί Επόπται»

Λοιπόν; Μήπως υπήρξε προφορική μετάδοση από κάποιο υπόγειο ρεύμα που συνέχιζε τις ελευσίνιες τελετές επί Βυζαντίου προς τους πρωτο-μασόνους του 17ου αιώνα στη Δύση; Προφανώς δεν μπορούμε να αποκλείσουμε με απόλυτη βεβαιότητα ένα τέτοιο ενδεχόμενο, αλλά πρώτον καμιά απόδειξη δεν υπάρχει για κάτι τέτοιο, και η πιθανότητα να συνέβη είναι πολύ μικρή, μια και η απόσταση που πρέπει να γεφυρωθεί, γεωγραφικά αλλά και χρονικά, είναι τεράστια. Πάντως, το σίγουρο είναι, επαναλαμβάνω, ότι η φράση Κογξ Ομ Παξ δεν εμφανίζεται ΣΕ ΚΑΝΕΝΑ κείμενο της αρχαίας γραμματείας και όσες περιγραφές διαβάζετε που την περιλαμβάνουν είναι πλαστές.

Πώς όμως τότε ξεπήδησε η φράση Κογξ Ομ Παξ τον 16ο αιώνα; Με παρθενογένεση; Από το μηδέν;

Ίσως όχι. Κατά τη γνώμη μου, η αλήθεια είναι πιο απλή και αρκετά αστεία. Τη βρήκα ψάχνοντας στην ελληνική μετάφραση του λεξικού Λίντελ Σκοτ, και πρώτος που την επισήμανε είναι ο Γερμανός λόγιος Λόμπεκ, στο έργο του Αγλαόφαμος (Aglaophamus), γραμμένο στα λατινικά περί το 1830.

Αν ανοίξουμε το λεξικό του Ησυχίου, στο γράμμα Κ, θα διαβάσουμε:

κογξ· ομοίως παξ· επιφώνημα τετελεσμένοις και της δικαστικής ψήφου
ήχος, ως ο της κλεψύδρας, παρά δε Αττικοίς βλοψ.

Αυτά, στις σημερινές εκδόσεις, όπου το κείμενο έχει διορθωθεί, κάτι που αποτελεί τρέχουσα πρακτική. Ειδικά στον Ησύχιο, πρέπει να ξέρουμε ότι το αρχαίο κείμενο σώζεται μόνο σε έναν χειρόγραφο κώδικα, που βρίσκεται σε κακή κατάσταση. Η πρώτη έκδοση έγινε τον 16ο αιώνα από τον Μάρκο Μουσούρο και φαίνεται ότι στην πρώτη έκδοση το παραπάνω λήμμα είχε ως εξής:

κογξ ομπαξ· επιφώνημα τετελεσμένοις και της δικαστικής ψήφου
ήχος, ως ο της κλεψύδρας, παρά δε Αττικοίς βλοψ.

Θυμίζω ότι ο Ησύχιος είναι λεξικό· αυτός είναι όλος κι όλος ο ορισμός που δίνει, χωρίς περαιτέρω επεξήγηση. Λέξη ‘όμπαξ’ δεν διασώζεται πουθενά αλλού, ενώ αντίθετα το ‘παξ’ απαντά μερικές φορές στη γραμματεία και υπάρχει και στον ίδιο τον Ησύχιο.

Ο Μέρσιος ή Meursius αν προτιμάτε είναι αυτός που επέσυρε πρώτος την προσοχή στη φράση «κογξ ομπαξ» (διότι έτσι τη διάβασε στον κώδικα της εποχής του), σε ένα έργο του για τα Ελευσίνια Μυστήρια

Πώς όμως ο Meursius συσχέτισε τη φράση αυτή (κογξ όμπαξ) με τα Ελευσίνια Μυστήρια; Στο κάτω-κάτω, ο Johannes van Meurs (1579-1639), Ολλανδός κλασικιστής, δεν ήταν κανένας τυχαίος λόγιος ούτε θα έβγαζε από το μυαλό του κάτι. Ας ξαναδιαβάσουμε τη φράση του Ησυχίου και θα μας λυθεί η απορία. Το ‘κογξ’, λέει ο Ησύχιος (το ‘κογξ όμπαξ’ διαβάζει ο Μέρσιος) είναι: επιφώνημα τετελεσμένοις και της δικαστικής ψήφου ήχος. Για το δεύτερο σκέλος, δεν υπάρχει πρόβλημα, είναι ο ήχος που κάνει το πετραδάκι όταν πέφτει στην κλεψύδρα. Όμως για το πρώτο; «Επιφώνημα τετελεσμένοις». Εγώ το ερμηνεύω αυτό ότι σημαίνει «επιφώνημα που το λέμε για να δηλώσουμε τετελεσμένες καταστάσεις, ότι τελείωσε κάτι». Παξ, τέρμα, μπάστα!

Μόνο που… μόνο που στα αρχαία ελληνικά, τελώ σημαίνει επίσης «μυώ κάποιον στα μυστήρια», και ‘τετελεσμένος’ είναι ο μυημένος. Λοιπόν, ο Μέρσιος διάβασε το «επιφώνημα τετελεσμένοις» και κατάλαβε «επιφώνημα προς τους μυημένους». Και με λίγη ή αρκετή φαντασία, είδε τον ιεροφάντη, στη λήξη των μυστηρίων, να αποπέμπει τους μυημένους με τα λόγια «Κογξ Όμπαξ». Και από εκεί ξεκίνησε η παρεξήγηση….

Τώρα, έχει δίκιο ο Μέρσιος όταν έτσι το ερμηνεύει ή έχω δίκιο εγώ; Εκείνος ήταν παιδί-θαύμα, στα δεκάξι του έγραψε σχόλια στην Κασσάνδρα του Λυκόφρονα, ήταν καθηγητής της αρχαίας ελληνικής. Ωστόσο, ήταν ως φαίνεται απρόσεχτος, διότι κι άλλες φορές τον έχουν πιάσει μεταγενέστεροι λόγιοι να μην έχει καταλάβει καλά κάποιο απόσπασμα. Ας μας δώσει τη λύση ο Ησύχιος, στο λήμμα ‘παξ’. Διαβάζουμε εκεί ότι ‘παξ’ σημαίνει «υπόδημα ευυπόδητον ή τέλος έχειν». Δηλαδή ότι σημαίνει δύο πράγματα, ή ένα ευκολοφόρετο υπόδημα ή ότι κάτι πάει πια, τελείωσε. Άλλωστε το ίδιο λένε και οι σχολιαστές του Ησυχίου που είδαμε πιο πάνω να τους παραθέτει ο Γεωργαλάς: όταν επέβαλλον σιωπή ή ήθελαν να υπογραμμίσουν τα λεχθέντα, έλεγαν παξ … οι Έλληνες τελείωναν μια συνομιλία με τη λέξη παξ, την οποία χρησιμοποιούσαν επίσης οι παρόντες που δεν ήθελαν να λάβουν το λόγο.

Νομίζω ότι το λήμμα ‘παξ’ σε συνδυασμό με το λήμμα ‘κογξ’ δίνουν σαφώς την απάντηση –δεν υπάρχει καμιά σχέση με τα Μυστήρια. Το τετελεσμένοις πρέπει να διαβαστεί ότι σημαίνει «τα τετελεσμένα, αυτά που έχουν τελειώσει» και όχι «οι τετελεσμένοι, αυτοί που έχουν μυηθεί».

Την εξήγηση του Μέρσιου ωστόσο τη δέχτηκαν οι επόμενοι, και πάνω της βασίστηκε όλος ο μύθος. Κάποιοι, ακόμα πιο ευφάνταστοι από τον Μέρσιο, όπως ο Συρέ, «είδαν» (φαντάστηκαν) ολόκληρη την τελετή, τον ιεροφάντη να αποπέμπει τους μυημένους εκφωνώντας τα λόγια αυτά. Άλλοι έψαξαν να βρουν την καταγωγή της μυστηριώδους αυτής φράσης στο Θιβέτ ή στην Ινδία ή στην Αίγυπτο. Ακόμα και στοχαστές ολκής, όπως ο φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ! Στο έργο του Για την αιώνια ειρήνη, που εκδόθηκε το 1795, ο Καντ εξετάζει σε ένα σημείο τα κράτη της Άπω Ανατολής, και όταν αναφέρεται στην Κίνα, βάζει μια εκτενή υποσημείωση, όπου κάνει λόγο και για τις αρχαίες επαφές μεταξύ Ευρώπης και Θιβέτ. Υποστηρίζει λοιπόν ο Καντ ότι: «ίσως η αρχαία αλλά ως τώρα κρυμμένη σχέση μεταξύ Ευρώπης και Θιβέτ να μπορεί να εξηγηθεί από αυτό που έχει καταγράψει ο Ησύχιος ως κραυγή του ιεροφάντη Κονξ Όμπαξ (Konx Ompax)». Και προχωρεί ακάθεκτος ο Καντ και ετυμολογεί το Κονξ και το Ομπαξ με βάση ένα θιβετιανό γλωσσάρι που είχε εκδοθεί τότε ως «ιερό ουράνιο σοφό». Εξαιτίας της επίδρασης του Καντ και άλλων, η «μαγική φράση» χωρίζεται από Konx Ompax σε Konx Om Pax, λόγω της ύπαρξης του ινδικού Ομ, και αυτή είναι η μορφή με την οποία διαδίδεται στο εξής στη Δύση.

Θα μου πείτε: δεν είναι αλαζονικό να πιστεύεις ότι λόγιοι και φιλόσοφοι σαν τον Καντ ή τον Μέρσιο ή τους επόμενους έπεσαν έξω και μόνο εσύ κατέχεις την αλήθεια; Κάτι τέτοιο φυσικά θα ήταν τερατώδες, αλλά δυστυχώς ήδη από τότε υπήρχαν πολλοί που επισήμαιναν ότι, ρε παιδιά, κάποιο λάκκο έχει η φάβα· αλλά, όπως έχω ξαναγράψει, οι περισσότεροι προτιμάμε να ακούμε το ωραίο και όχι το αληθινό.

Τι θέλω να πω; Για παράδειγμα, ο αββάς Ιωάννης-Ιάκωβος  Μπαρτελεμί (1716-1795), στον οποίο άλλωστε παραπέμπει ο Καντ, στο έργο του Ταξίδι του Ανάχαρση του νεότερου στην Ελλάδα, που είναι μια μυθιστορηματική αλλά άριστα τεκμηριωμένη αναπαράσταση της καθημερινής ζωής των Αθηναίων της κλασικής εποχής, λέει καθαρά ότι ο Μέρσιος έχει ερμηνεύσει «δημιουργικά» τον Ησύχιο, ο οποίος απλώς μιλάει για επιφώνημα προς μυημένους. Δηλαδή, αν και μεταφράζει τον Ησύχιο όπως και ο Μέρσιος (κατ’ εμέ, λανθασμένα), τουλάχιστον επισημαίνει ότι είναι εύρημα του Μέρσιου η σκηνή όπου ο ιεροφάντης αποπέμπει με τα λόγια αυτά τους συγκεντρωμένους στο τέλος της τελετής.

Αργότερα, το 1829, ο Γερμανός κλασικιστής Κρίστιαν Άουγκουστ Λόμπεκ στο έργο του Αγλαόφαμος, που είναι γραμμένο στα λατινικά και έχει ως αντικείμενο τα μυστήρια στην αρχαιότητα, απορρίπτει κατηγορηματικά την ερμηνεία του Μέρσιου και κάνει πρώτος την υπόθεση ότι το μυστηριώδες ‘ομπαξ’ δεν είναι τίποτε άλλο παρά το «ομοίως παξ», που κάποιος αντιγραφέας θα το συντόμεψε σε «ομ. παξ» και κάποιος άλλος, κουρασμένος, δεν θα είδε την τελεία και θα το έκανε «ομπαξ».

Η διόρθωση είναι εύλογη. Ωστόσο, είτε επειδή ο Λόμπεκ έγραφε στα λατινικά και η διόρθωση αυτή ήταν χωμένη σε ένα σύγγραμμα με 1.500 πυκνές σελίδες, είτε επειδή, όπως είπαμε, δεν είναι αρεστό να γκρεμίζει κανείς ωραίους μύθους, οι επόμενοι μελετητές της φράσης αυτής, αποκρυφιστές ως επί το πλείστον, αγνόησαν την πρόταση του Λόμπεκ και προσπάθησαν απλώς να βρουν ετυμολογία της (ανύπαρκτης) φράσης ‘κογξ όμπαξ’, άλλος ψάχνοντας στην Αίγυπτο και άλλος στην Ινδία ή την Άπω Ανατολή, μερικοί φτάνοντας μάλιστα ίσαμε τους Ίνκας. Ήδη από την εποχή του Καντ, το Ομ είχε χωριστεί από το Παξ στα περισσότερα κείμενα που γράφονταν γι’ αυτή τη φράση. Όταν πια έφτασε ο Crowley το 1907 και τη χρησιμοποίησε για τίτλο του έργου του, η φράση Konx Om Pax απέκτησε αυθύπαρκτη εγκυρότητα και τράβηξε το δρόμο της. Στην πορεία, φτάνοντας στη χώρα μας, το ‘παξ’ απέκτησε (άγνωστο πώς, ίσως επειδή είναι πιο εύηχο με το νι) κι ένα επιπλέον νι κι έγινε ‘πανξ’ και τη φράση την υιοθέτησαν σαν σύνθημά τους διάφοροι ελληνοτέτοιοι και την κοτσάρουν κάτω από τις περισπούδαστες μπαρούφες τους μαζί με άλλα ελληνεμπορικά συνθήματα, όπως Εσετ’ ήμαρ και Ο καιρός γαρ εγγύς, πράγμα που είναι εξαίσια ειρωνεία αν σκεφτούμε ότι η πραγματική σημασία των λέξεων ‘κογξ’ και ‘παξ’ ήταν «φτάνει! σιωπή!».

Όμως, ενώ οι αποκρυφιστές δεν θέλησαν να δεχτούν τη διόρθωση του Λόμπεκ, οι φιλόλογοι τη δέχτηκαν. Στη στερεότυπη έκδοση του Ησυχίου που κυκλοφορεί στις μέρες μας, το σχετικό λήμμα γράφει «ομοίως παξ», όχι «όμπαξ». Και το λεξικό του Λίντελ Σκοτ δέχεται τη διόρθωση του Λόμπεκ.

Επομένως, κατά την ταπεινή μου γνώμη, δεν έχουμε καμιά μυστηριακή φράση, καμιά κραυγή του ιεροφάντη, καμιά ινδική ή αιγυπτιακή επιρροή. Τι έχουμε;

Κογκς! ο ήχος που κάνει το πετραδάκι όταν πέφτει στην κλεψύδρα.

Μπλοψ! ο ήχος της σταγόνας στην κλεψύδρα. Παξ = σιωπή, ησυχία!

Τόσο απλό…

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία

Συμφωνώ απόλυτα!