Χρόνια πολλά

Οι Αρκάδες είχαν, όπως ξέρουμε, ένα θεό που δεν τον θεωρούσαν καθόλου υποδεέστερο από την ομήγυρη του δωδεκαθέου και κατόρθωσαν με την δεξιότεχνη πλοκή των μύθων, να τον επιβάλουν στο Πανελλήνιο. Τον Πάνα. Κατά την επικρατέστερη εκδοχή ήταν γυιός του Ερμή και της Νύμφης Δρυόπης, άλλες τον φέρουν να γεννήθηκε μαζί με τον Αρκάδα από την ένωση του Δία και της Καλλιστώς ή από την ένωσή του με τη Θύμβρι. Μεταγενέστερες μαρτυρίες, όταν πια ξαπλώθηκε η φήμη του πέρα απ' τα όρια της Αρκαδίας, τον - θεωρούν καρπό των σχέσεων του Ερμή με την Πηνελόπη. Είτε έτσι είτε αλλιώς ο Παν θεωρείτο αυτόχθων της Αρκαδίας. Απ' αρχής είχε την αυτή δύναμη με τους άλλους μεγάλους θεούς για τους Αρκάδες, εκπλήρωνε τις ευχές των καλών ανθρώπων και τιμωρούσε τους κακούς. Και επειδή η κυρία απασχόληση των κατοίκων εκεί ήταν η κτηνοτροφία και ιδιαίτερα τα γίδια, όχι μονάχα έγινε ο προστάτης τους, αλλά πήρε από τη μέση του κορμιού του και κάτω το σχήμα του τράγου και ακόμη τ' αυτιά και τα κέρατά του.

Μ' αυτό το παρουσιαστικό καθώς τον είδαν όταν γεννήθηκε η μάνα του η Δρυόπη και η τροφός του τον παράτησαν κι έφυγαν τρομαγμένες. Τελικά την ανατροφή του ανέλαβε η νύμφη Σινόη· κι όταν ήλθε ο Ερμής τον τύλιξε «σε τριχωτή προβειά λαγού βουνήσιου», όπως λέει ένας ομηρικός ύμνος και τράβηξε για την κατοικία των θεών και αφού κάθησε αμήχανα ανάμεσά τους τούς έδειξε το γιό του. Εκείνοι τόσο πολύ γοητεύτηκαν ώστε ο Διόνυσος του χάρισε το όνομα Παν = το όλον, γιατί όλοι έμειναν ευχαριστημένοι· φαίνεται όμως ότι μάλλον επειδή αντιπροσώπευε το ζωικό κόσμο της φύσεως του δόθηκε αυτό το όνομα. Σαν τρελλοκάτσικο φέρεται και σ' όλες του τις εκδηλώσεις. Τρέχει πάνω-κάτω στα δάση στα λιβάδια, σφυρίζει στα φαράγγια, ηχεί ανάμεσα στις καλαμιές, παίζει τον αυλό του και τη σύριγγα, συμμετέχει σε γλέντια όπου τραγουδάει και χορεύει εκφραστικά, πειράζει από την πιο απλή ύπαρξη μέχρι τους δυνατούς κενταύρους. Θεός χαρούμενος, χορατατζής, πάντοτε γελαστός, «σπάει πλάκα», είναι η πετυχημένη έκφραση για ν' αποδώσει τη διάθεσή του, με το καθετί και θυμώνει κιόλας όταν του χαλάσουν το μεσημεριανό υπνάκο, που συνήθως τον παίρνει κάτω από σκιερά δέντρα. Ε' λοιπόν, αυτός ο θεός δεν χρειάζεται άλλη απόδειξη από αυτή τη συνήθεια για να μας πείσει ότι έχει εκατό στα εκατό ελληνικότητα. Να ποιά περιστατικά στάθηκαν αφορμή για να γίνει γνωστός, έτσι ώστε καθώς οι προτιμήσεις του και οι ιδιότητές του γίνονταν ευχάριστα αποδεκτές από ένα λαό, όπως ο ελληνικός, με το πηγαίο χιούμορ και αρέσκεται στα γλέντια, να γενικευθεί η λατρεία του.

Πριν από τη μάχη του Μαραθώνα οι Αθηναίοι έστειλαν το δρομέα Φειδιππίδη, στη Σπάρτη να ζητήσουν βοήθεια. Οι Σπαρτιάτες απάντησαν ότι δεν μπορούσαν να εκστρατεύσουν πριν γεμίσει το φεγγάρι. Γυρνώντας ο αγγελιοφόρος στάθηκε να ξεκουραστεί στο όρος Παρθένιο κι εκεί του παρουσιάσθηκε ο Παν και του παραπονέθηκε, γιατί η πατρίδα του δεν τον τιμάει, ενώ εκείνος την ευνοεί πάντοτε. Ο Φειδιππίδης τα είπε στους Αθηναίους, οι οποίοι κατόπιν νίκησαν την πολυάριθμη στρατιά των Περσών, που υποχώρησε άτακτα και με πολύ φόβο. Οι Αθηναίοι πίστεψαν ότι ο θεός των Αρκάδων τούς βοήθησε και χαρακτήρισαν τη φυγή των εχθρών με τη λέξη «πανικός», που μπήκε από τότε στο ελληνικό λεξιλόγιο. Στη ναυμαχία πάλι της Σαλαμίνας τον είδαν να κατοπτεύει πάνω από τις κορυφές των γύρω βουνών. Εμφανίζεται ύστερα στην πολιορκία της Φυλής· και αργότερα βοηθάει μαζί με τον Απόλλωνα να νικηθούν οι Γαλάτες. Μα έχει κι άλλο κουσούρι: ρίχνεται με φλογερό πάθος στις νύμφες, που είναι η συνηθισμένη του συντροφιά, παρόλο ότι τον αποφεύγουν για σοβαρά πράγματα. Η πρώτη του τέτοια επιχείρηση μπορεί να πήγε χαμένη όπως είδαμε (σελ. 116) αλλά είχε ως αποτέλεσμα ν' ανακαλύψει τη σύριγγα και τη μουσική.

Το μέρος που έγινε η ανακάλυψη αυτή ονομάσθηκε Μέλπεια γιατί εδώ πρωτοακούσθηκε η μελωδία (βλ. σελ. 208). Και με μια άλλη ωραία πάλι δεν στάθηκε τυχερός· ήταν η Ηχώ, που σαν κι, αυτή δεν βρισκόταν  άνθρωπος να παίζει το σουραύλι τόσο γοητευτικά, και η γλύκα της φωνής της συνάρπαζε όποιον την άκουγε. Ο θεός των Αρκάδων που ήξερε να εκτιμάει τα γυναικεία κάλη, γίνεται τρελλός από έρωτα μαζί της. Εκείνη πουθενά. Τότε ξεσηκώνει εναντίον της τους βοσκούς της περιοχής και εκείνοι την έκαναν κομμάτια, και τα σκόρπισαν εδώ κι εκεί. Η Γαία τα έθαψε, αλλά κάθε ήχος που χτυπάει επάνω τους, γίνεται αντίλαλος και έτσι η Ηχώ δεν χάθηκε από τον κόσμο τούτο. Να που όμως βρέθηκε εκείνη που όχι μόνο τον αγάπησε, αλλά και τον προτίμησε από άλλον ανδροπρεπή, το θεό των ανέμων Βορρέα. Ήταν η Νύμφη Πίτυ, που για να την εκδικηθεί ο αντίζηλος του Πάνα φύσηξε με σφοδρότητα και τη γκρέμισε από ένα ύψωμα. Πάλι η Γη έδειξε τη συμπόνοια της, και μεταμόρφωσε την άμοιρη νέα στο δέντρο που φέρνει τ' όνομά της. Όλα τα χαρακτηριστικά του Πάνα, ήταν ό,τι έπρεπε για να συγκαταλέγεται στην ακολουθία του Διονύσου, όπου τον εμφανίζουν πολλές παραστάσεις. Εκτός από τους ιερούς χώρους που ήταν αφιερωμένοι στον Πάνα και τους ναούς που του είχαν ιδρύσει, και είδαμε σε άλλα μέρη, είχαν οι Αρκάδες, δυο μεγάλα ιερά, ένα στο όρος Μαίναλο με την προσωνυμία Μαινάλιος και ένα στα Νόμια με εκείνη του Νομίου Πανός.

Πλησίον στην Θυραία (στη σημερινή επαρχία Γορτυνίας) υπήρχε επίσης ιερό και ιερά δρυς, καθώς επίσης και στους Περαιθούς (στο δρόμο Μεγαλόπολης-Μαινάλου). Ιερό ακόμη του είχαν και στην Ηραία, στης οποίας απεικονίζεται στα νομίσματα, όπως και σε μερικών άλλων πόλεων. Στο δρόμο από την Τεγέα προς το Άργος υπήρχε άλλο ιερό του θεού, ενώ στο δρόμο από την ίδια πόλη προς τη Λακωνία υπήρχε βωμός αφιερωμένος σ' αυτόν. Και καθώς προχωρούν οι αιώνες όλο και περισσότερο ο Παν γίνεται αντικείμενο της τέχνης και προστίθενται κοντά του ως σύζυγος η Πανίνη και παιδιά τους οι Πανίσκοι, στην ίδια περίπου ανθρωποζωϊκή μορφική παρουσία. Τελειώνοντας για τον κατ' εξοχήν θεό των Αρκάδων θα συμπληρώσουμε ότι ήταν τόσο συνδεμένος μαζί τους, ώστε νεώτεροι συγγραφείς να θεωρούν, ότι το θεό αυτό τον είχαν στην πρωτοκαθεδρία μπροστά και από το Δία και τον θεωρούσαν προγενέστερο. Τούτο μπορεί να στηριχθή στο γεγονός ότι ο Παν λατρευόταν εξ' ίσου και αχώριστα από τον πατέρα θεών και ανθρώπων στο Λύ-καιο, όπως θα ιδούμε πιο κάτω. Αλλά η δόξα του θεού των Ποιμένων δεν σταματάει εδώ. Όπως είδαμε στη Φιγαλία τού απέδιδαν μαντικές ιδιότητες· μάλιστα ο Απολλόδωρος αναφέρει ότι τη μαντική τέχνη στον Απόλλωνα αυτός τη δίδαξε («Απόλλων δε την μαντικήν μαθών παρά Πανός»).

Η ετυμολογία του ονόματός του, το οποίο ένας ορφικός ύμνος αναλύει στα στοιχεία του κόσμου, βοήθησε να θεωρηθεί παγκόσμια θεότητα, ώστε ο Παν να σημαίνει το σύμπαν ολόκληρο. Και ακόμη, ότι είναι από τα πρόσωπα της Μυθολογίας που κατέχουν τα πρωτεία στην έμπνευση των καλλιτεχνών μέχρι και τους νεώτερους χρόνους. Βλέπουμε λοιπόν ότι στο πρόσωπο και τις ιδιότητες αυτού του θεού αντικατοπρίζεται ο χαρακτήρας, η μπανταλιτέ θα λέγαμε, καθώς και η ιστορική τροχιά των Αρκάδων. Η μουσική, η αισιοδοξία, το εύθυμο της ζωής, ο απομονωμένος λαός που όμως δεν υπήρξε ιστορική πράξη που να μην είναι μπροστά και να μη δώσει τις καλύτερες γνώμες, η ανάδειξή του αργότερα σε υπολογίσιμη διεθνή δύναμη, ιδού τα παράλληλα στοιχεία.

Από το βιβλίο της Ευγενίας Β. Δερεχάνη, "Το όρος Λύκαιο και οι Αρχαίοι Αρκάδες", Έκδοση συλλόγου ΄Ανω Καρυωτών, Αθήνα 1985.)